Παπαδιαμάντης και Ορθοδοξία: από τον μύθο στη μαρτυρία.


π. Ευάγγελος Γκανάς

     Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ανήκει, ανεπιφύλακτα πλέον, στον κανόνα της νεοελληνικής πεζογραφίας, ανεξάρτητα από το πόσο διευρυμένος ή συντετμημένος θα είναι κάθε φορά αυτός. Κι αυτό που καταδεικνύει το αληθές του ισχυρισμού μας, με τον πλέον ίσως καταφανή τρόπο, είναι το γεγονός πως οι πάντες διεκδικούν τον Παπαδιαμάντη ως το χαρακτηριστικό και καταλυτικό παράδειγμα για την υποστήριξη δικών τους απόψεων και θέσεων. Από το εγχείρημα αυτό προκύπτουν βέβαια πολλά και εναλλακτικά πρόσωπα ή μάλλον προσωπεία του Παπαδιαμάντη. Ας αναφέρουμε τα πλέον ενδεικτικά παραδείγματα. Ο λυρικός, ποιητικός Παπαδιαμάντης, μάστορας της ελληνικής γλώσσας που στο έργο του αποτυπώνεται ανάγλυφα όλη η τρισχιλιετής πορεία της. Ο πολιτικός Παπαδιαμάντης, ανηλεής κριτικός της πολιτικής και κοινωνικής κατάστασης του καιρού του, συνήγορος των ανυπεράσπιστων λαϊκών στρωμάτων. Ο ψυχαναλυτικός, σχεδόν εωσφορικός, Παπαδιαμάντης, βαθύς ανατόμος των πλέον σκοτεινών πλευρών της ανθρώπινης ψυχής. Ο ευρωπαίος Παπαδιαμάντης, γνώστης και άξιος εκφραστής της ευρωπαϊκής παράδοσης του μυθιστορήματος. Ο αφηγηματικός Παπαδιαμάντης, πηγαίος χειριστής των αφηγηματικών τεχνικών όπως τον αναδεικνύει η σύγχρονη λογοτεχνική κριτική. Και, last but not least, ο Παπαδιαμάντης άγιος των γραμμάτων μας, πιστός εκφραστής της ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης.
     Η παρουσίαση αυτής της τελευταίας εκδοχής του Παπαδιαμάντη είναι το θέμα μου απόψε και σε όσα θα ακολουθήσουν το μέλημά μου θα είναι διττό. Αφ’ ενός, να αναδείξω πότε και πώς αναδύεται αυτό το πρόσωπο του Παπαδιαμάντη ως γνήσιου εκφραστή της Ορθοδοξίας καθώς και ποιες ανάγκες υπηρετεί και, αφ’ ετέρου, να προσπαθήσω να περιγράψω μιαν άλλη προοπτική, μέσω της οποίας μπορεί να αναδειχθεί η γονιμότητα της σχέσης του Παπαδιαμάντη με τη χριστιανική παράδοση.

 Ο μύθος του αγίου των γραμμάτων

    Μπορεί να μην είναι ευρέως γνωστό ούτε καν στις μέρες μας, αλλά η φιλολογική έρευνα έχει οριστικά  καταλήξει πως η πρόσληψη του Παπαδιαμάντη ως του πιστού εκφραστή της Ορθόδοξης παράδοσης και η καλλιέργεια του μύθου που τον παρουσιάζει ως οιονεί άγιο δεν εμφανίστηκε αμέσως, ούτε είναι τόσο αυτονόητη. Ο πρώτος που εισηγήθηκε με τρόπο εμφατικό την άποψη πως δεν πρέπει να βλέπουμε τον Παπαδιαμάντη τόσο ως τον αξιοζήλευτο λογοτέχνη, αλλά ως τον  πνευματικό οδηγό ήταν ο Φώτης Κόντογλου.  Σε ένα κείμενο του 1948 με τον εύγλωττο τίτλο «Παπαδιαμάντης. Ο πνευματικός υπογραμμός» ο Κόντογλου υποστήριζε πως στην Ελλάδα δοξάζουμε τον Παπαδιαμάντη, αλλά στην πραγματικότητα κανένας δεν θέλει να ζήσει στ’ αληθινά όπως έζησε αυτός. Ήταν όμως ο Ζήσιμος Λορεντζάτος αυτός που, υιοθετώντας τον πυρήνα της άποψης του Κόντογλου και αναπτύσσοντας την σε ένα κείμενό του το 1961, μπόρεσε να διεμβολίσει το χώρο των γραμμάτων και να καθιερώσει την άποψη πως ο Παπαδιαμάντης δεν είναι λογοτεχνικό, αλλά πνευματικό κεφάλαιο για τον τόπο μας, πως ο μόνος τρόπος, αν θέλουμε να τον πάρουμε στα σοβαρά, είναι να τηρήσουμε στη ζωή μας την θρησκευτική πίστη του. Η άποψη του Λορενζάτου υιοθετήθηκε σταδιακά από πολλούς με καθοριστικότερους εκφραστές τον, μετέπειτα κριτικό εκδότη του Παπαδιαμάντη, Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλο, αλλά  και τον Χρήστο Γιανναρά και ευρύτερα το θεολογικό ρεύμα που ονομάστηκε θεολογία του ’60...






Η συνέχεια εδώ, στο ΑΡΧΑΓΓΕΛΩΝ ΚΕΙΜΕΝΑ